Georg Zimel – Firenca

Zimel je napisao ovaj drugi esej, od ukupno tri, kao odraz svojih      putovanja kroz značajne italijanske gradove, osam godina nakon dela o   Rimu i jednu godinu pre članka o Veneciji. Njegovi kritički komentari o nemačkoj “romantičnoj težnji” ka izgubljenom estetskom jedinstvu su ovde u kontradiktornosti sa filozofskim perspektivama nemačkih intelektualaca, o kojima je pisao u ranijim esejima, kao i komplement njegovim kasnijim primedbama koje se tiču odnosa nemačke prema italijanskoj kulturi u “Dijalektika nemačkog duha”. Njegov entuzijazam za estetsko postignuće Firence je u suprotnosti sa negativnim sudovima koje je kasnije izneo u eseju o lažnoj “izveštačenosti” Venecije. Mnoge ideje, koje su ovde predstavljene, koje se odnose na “sliku”, “prizor” ili “portret” Firence, su kasnije sadržajnije razvijene kroz opšte pojmove u “Filozovija pejzaža” i u “Ram slike: estetska sudija”. U ovom delu, kao i u drugim, obično prevodimo “Geist” kao “um” (osim u jednom slučaju, kada ga prevodimo kao “duh”), iako termin ima širok spektar značenja, kao u izrazu “duh vremena”.

Još od kada je jedinstveni smisao za život u antičko doba bio podeljen na polove prirode i uma [Geist], od kada je postojanje, opažano u svojoj neposrednosti, otkrilo otuđenje i suprotnost u svetu uma i unutrašnjosti, problem je uzrokovao podizanje svesti i pokušaj rešenja koji su preokupirali sve od modernosti: problem obnove ovog izgubljenog jedinstva na obe strane života. Ipak, ovo izgleda jedino dostižno u umetničkim delima, gde se forma, koja je delo prirode, razotkriva oživljavanjem uma. Um više ne ostaje iza onoga što je prirodno vidljivo; radije, elementi postaju vidljivo jedinstvo, kao što su bili pre nego što ih je proces istorijskog života razdvojio. Međutim, ako neko pogleda Firencu sa uspona na San Maniatu, okruženu planinama i rekom Arno, koja teče kroz grad kao pulsirajuća arterija, i ako posle toga upotpuni svoju dušu umetnošću njenih galerija, palata i crkava tokom popodnevnih šetnji kroz njena brda, njihovim vinima, maslinama i  čempresima, gde je svaki deo staze, vila i polja, zasićen kulturom i prošlošću, gde ga nivo uma okružuje kao astralno telo u ovoj zemlji – onda se budi osećaj da se ovde na neki način suprotnost između prirode i duha [Geist] gubi. Tajanstveno jedinstvo, koje je ipak vidljivo očima i opipljivo rukama, je utkano kroz pejzaž, zajedno sa mirisom zemlje i linijama života sa umom koji je njeno voće. Takva je i istorija evropljanina koji se ovde oblikovao umetnošću koja izgleda kao da je proizvod zemlje. Čovek shvata da je ovo mesto na kome je nastala renesanse, iskonski osećaj da su sva lepota i značenje kojima umetnost teži formirana od prirodno datih izgleda stvarima, gde su renesansni umetnici, čak i oni sa sopstvenim najsuverenijim stilom, mogli da veruju da samo imitiraju prirodu. Ovde je priroda postala um bez predavanja sebe. Svako brdo simbolizuje jedinstvo u kome suprotnosti života postaju srodnici: kao što se svako brdo uzdiže do vile ili crkve, čini se da priroda raste svuda prema krunisanju uma. Plodna zemlja susreće kulturu na svakom koraku, a ipak nijedna bujna južnjačka raskoš ne prevazilazi ono što je ljudsko. Postoji tropsko obilje spoljašnosti, kao i unutrašnje biće koje nijedna umetnost ne može da dosegne. Međutim, ovde su ljudske sile bile u mogućnosti da oblikuju ovo obilje iz sebe. Zbog ove izvorne karakteristike firentinskog života su Benoco Gozoli i drugi predstavljali predeo kao vrt podeljen na cvetne leje, žive ograde i uredne drvorede. Oni ne mogu da zamisle prirodu drugačiju nego oblikovanu umom. Pošto je tenzija između prirode i uma time rešena, pojavljuje se estetska forma: osećaj da stojite pred umetničkim delom. Verovatno ne postoji drugi grad u kome ukupan utisak, živost i memorija, u kome priroda i kultura delaju zajedno, kreirajući u gledaocu toliko jak utisak umetničkog delo, čak i iz najpovršnije tačke gledišta. Gole planine iza Fiesole, na kojima se ne vide znaci ljudske delatnosti, za razliku od onih koje su bliže, izgledaju kao da su samo granice za portret sačinjen od misli i kulture, te su tako uvučene u svoj puni karakter kao ram slike koji je korisan upravo zbog svoje različitosti, prihvatajući ga kao organizam koji je potpun i dovoljna sam sebi.

Jedinstvu slike Firence doprinosi svaki njen detalj sa dubljim i širim značajem uporedivim jedino sa onim što se postiže kada se detalj utka u umetničko delo. Makovi i metla i vila, kao dobro čuvane tajne, deca koja se igraju, plavo nebo i oblaci – sve ovo se može naći bilo gde u svetu i na svakom od tih mesta je lepo. Ovde je, međutim, to obojeno potpuno drugačijom psihičko-estetskom fokusnom tačkom i okruženjem, jer ništa nije tako divno u svojoj pojedinačnoj lepoti, kao kada je deo sveobuhvatne, veće, lepote. Impresija koju odaju Firenca i njeni pejzaži obuhvata ne samo jukstapoziciju svih dobro istaknutih elemenata, kao i prirode i uma, već i niz prošlosti i sadašnjosti kao da su u jednoj tački. Prošlost u svojoj veličini može biti samo bolno povezana sa životom savremene Firence. Međutim, ova prošlost živi na način koji je suviše jak i odmah kreće da bilo koju romantičnu ideju provalije između nekada i sada prevlada. Naravno, elementi romantizma su prisutni svuda: stare ruševine u blizini planine, vila na brdu prekrivenom crnim čempresima, usamljene kupole u blizini. Sve ovo je naročito romantično, ali potpuno bez te nemačke romantične čežnje koja oplakuje gubitak nečega što možda nikada nije postojao. Prošlost je ostala živa i na taj način ima specifično prisustvo pored tog drugog prisustva – onog koje  nosi svaki dan – ali bez ikakvog dodirivanja.

Ovde, vreme ne stvara razarajuću tenziju među stvarima, kao što bi to činilo realno vreme. Ovde je više u pitanju idelano vreme u kome umetnička dela žive. Ovde, prošlost je naša, kao priroda, koja je takođe uvek prisutna. Sav romantizam postoji zbog ove napetosti između realnosti, s jedne strane, i prošlosti, budućnosti, idealnog postojanja i mogućnosti ili čak nemogućnosti, s druge strane. Međutim, predeo je kao italijanski portret koji prikazuje sve kroz poteze četkicom, gde je rečeno sve što je trebalo da bude rečeno. Nasuprot tome, severni stil karakterišu potpuno drugačija sredstva, naime, kroz nagoveštaje, osvetljenja, simbolizacije i kontekstualizacije u kojima se suštinski sadržaji nikada ne stavljaju jedan pored drugog, nego se radije zahteva od gledaoca retrospektivna reprezentacija uzastopnih obeležja života. Firentinski pejzaž nema ništa od te simbolike opsednute Alpima i ravnicom, šumom i okeanom. To ne znači ništa; to je ono što može biti.

Kao rezultat, život tamo postaje izuzetna celina, kao da su bile zatvarane praznine koje bi se inače pojavljivale kada bi se njeni elementi počeli razdvajati. To je kao da ovaj grad ima za cilj da prikupi iz svih delova duše sve što je zrelo, veselo i živo, oblikujući celinu iznenada, čineći svoj unutrašnji kontekst i jedinstvo opipljivim. Ipak, Firenca mora da porekne ono što je simbolizuje iznutra, čak i dok  pokušava da nadoknadi ovo poricanje (jer njeno postojanje ne može biti izbegnuto), naime, Kapelu Mediči. Ona je više rimska nego firentinska. Sudbina posedovanja tako silne prošlosti, bez obzira na sadržaj, težina  Rima i zaveštan ritam njegovog života teškim teretom, tragična napetost koja nestaje u Firenci, gde život širi svoje ruke, takoreći, u ljubavnom zagrljaju prošlosti. Nasuprot tome, Milelanđelove statue odaju utisak te fatalne, neispunjene prošlosti. Izgleda da je sve njih zaplenila utrnulost nastala neshvatljivošću života, nesposobnost duše da zašije sve prekide sudbine u jedinstven smisao života. Takođe, Mikelanđelo je peroblikovao to firentinsko jedinstvo prirode i uma u nešto tragično. Sigurno, unutrašnjost i spoljašnost, duša i njen izgled, su podjednako održani oblikom njegove umetnosti. Međutim, napetost među njima je tako moćna, čak i nasilna, da one neprekidno prete svojim slomom i raspadom, pri čemi izgleda da samo zadržavaju svoje jedinstvo stalnim pozivanjem na svoje poslednje rezerve snage. Izgleda kao da je oslikao svaku figuru u posebnoj tački u kojoj je bitka između  teškog bremena zemaljske težine i težnje uma ka svetlosti i slobodi zastala. Svaki Mikelanđelov potez ukazuje na to jedinstvo u kome umetnost uokviruje život koji se sastoji od dva nepomirljiva dela. Slika Firence – njen pejzaž, njena kultura, njena umetnost – želi da nas ubedi da delovi stvarnosti rastu zajedno u jedinstveni osećaj postojanja. Tako, obe izražavaju istu stvar, ali u zavisnosti od toga da li je naglasak stavljen na dualnost unutar jedinstva ili na jedinstvo unutar dualnosti, dva sveta će biti podeljena oko toga šta život mora iznutra da odluči, odričući se jednog ako želi da poseduje drugo.

Pošto u ovom slučaju forma kulture obuhvata sve u prirodi i pošto svaki korak po ovom tlu zadire u istoriju uma koja je neraskidivo vezana za njega, potrebe koje priroda sama može da zadovolji u svom iskonskom postojanju ostaju neispunjene, van svakog proširenje u umu. Unutrašnje granice Firence su granice umetnosti. Firenca nije deo sveta na kome se klanjaju sebi kako bi osetili otkucaje srca postojanja sa svojom tamnom toplinom, njenom neformiranom snagom, na način na koji to možemo da osetimo u šumama Nemačke, na okeanu, čak i u cvetnim baštama nekog nepoznatog malog grada. Zato nam Firenca ne nudi temelj u epohama u kojima bi čovek možda želeo novi početak i da se još jednom susretne sa izvorima života, kada čovek mora da se orijentiše unutar tih zabuna duše na potpuno novo postojanje. Firence je sreća onih potpuno zrelih ljudi koji su dostigli ili su se odrekli onoga što je esencija života, koji za ovo posedovanje ili odricanje traže samo svoju formu.

Prevela: Katarina Atanacković